Atlas Okyanusu

Parveke / Paylaş / Share

Sediyani Seyahatnamesi, cilt 11, bölüm 68…

Gümüş Nehir’in Kıyısındaki Başkentlerin Meydanlarında Haykırdım Sana Olan Sevgimi – 68

İbrahim Sediyani

Çoktanrılı Eski Yunan Dîni’nde, üzerinde insanların yaşadığı bütün toprakları çevreleyen bütün engin suların tanrısı olan bir “Su Tanrısı” vardı. Adı Okeanós (Ωκεανός) idi.

Yunan mitolojisinde, Uranus ile Gaia’nın ilk çocuğu ve ilk “titan”dır. Tüm suların “kişileşmiş hali” olan Okeanós, genelde kaslı bir adamın uzun sakallı ve boynuzlu yüzüyle simgelenirdi. Okeanós’un alt kısmı ise bir yılanı andırıyordu. (Günümüzde, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde heykeli sergilenmektedir.)

Okeanós’un kardeşi olan bir başka titanla, Tethys’le zaman geçirmesi 3000 deniz nymphelerinin oluşmasına neden oldu. “Okeanid” olarak da bilinen bu nymphelerin her biri ayrı bir nehir, göl ya da denizin hâkimleri oldular.

Yunan mitolojisinde, dünyanın Cebelitarık Boğazı’nın batısında, Heraklios Sütûnları’nın arkasında sona erdiğine inanılıyordu.

Günümüzde kullandığımız “okyanus” kelimesi, işte bu Eski Yunan Su Tanrısı Okeanós (Ωκεανός)’un adından gelmektedir. “Okyanus” kelimesinin İspanyolca’sı “océano”, İngilizce’si “ocean”, Almanca’sı “ozean” şeklinde olup, dünyadaki hemen hemen tüm dillerde aynı veya benzerdir.

Gezegenimiz üzerinde 3 tane okyanus bulunuyor. Bunlar büyükten küçüğe doğru; Büyük Okyanus (Pasifik Okyanusu), Atlas (Atlantik) Okyanusu ve Hint Okyanusu’dur.

Her ne kadar günümüz modern bilimi, biri gezegenin en kuzeyinde Arktik Okyanusu, biri de gezegenin en güneyinde Güney Okyanusu diye iki yeni okyanus uydurmuşsa da, bu benim mantığıma pek uymuyor. Zira Arktik Okyanusu dedikleri şey aslında Kuzey Polar Buz Denizi’dir. Güney Okyanusu dedikleri ise açıkça Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu’nun Antarktika kıyılarından başka birşey değildir.

Dolayısıyla 3 tane okyanus vardır.

2012 yılında Bangladeş’in Arakan (Rohingya) coğrafyasında Hint Okyanusu’nu gördükten 7 sene sonra, 2019 yılında Uruguay’ın başkenti Montevideo’da Atlas Okyanusu’nu da görmek nasip oldu.

Gezegenimizin 3 okyanusundan 2’sini görmüş oldum, böylece. Görmediğim bir tek Büyük Okyanus (Pasifik Okyanusu) kaldı. Onu da inşallah bir gün görürüm…

Atlas (Atlantik) Okyanusu, gezegenimizin ikinci büyük okyanusu. Atlas Okyanusu’nun kapladığı alan, 79 milyon 776 bin 350 km²’dir ve gezegenin beşte birini kaplar. Sınırlar, doğuda Agulhas Burnu ve batıda Horn Burnu boyunca kutup daireleri ve meridyenlerdir.

Bir zamanlar tek parça olan ana kıtanın bölünmesiyle oluşmuştur. Afrika ve Avrupa kıtalarını Amerika kıtasından ayırır. “Eski Dünya” (Afrika ve Avrupa) ile “Yeni Dünya” (Amerika) kıtaları arasında S harfi şeklinde bir görüntü oluşturur. Okyanus, kuzeyde Laurasia ve güneyde Gondwana jeolojik kıtalarının bölünmesiyle Mezozoik Dönem’de oluşmuştur.

Atlas Okyanusu’na kıyısı olan ülkeler şunlardır:

AMERİKA: Şili, Arjantin, Uruguay, Brezilya, Fransız Guyanası, Surinam, Guyana, Venezuela, Trinidad ve Tobago, Grenada, Barbados, Saint Vincent ve Grenadinler, Saint Lucia, Martinik, Dominika, Guadeloupe, Montserrat, Antigua ve Berbuda, St. Kitts ve Nevis, Anguilla, Porto Riko, Dominik Cumhuriyeti, Haiti, Turks ve Caicos Adaları, Küba, Bahamalar, Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Kanada, Grönland (Kalaallit Nunaat).

AFRİKA: Güney Afrika Cumhuriyeti (GAC), Namibya, Angola, Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DKC), Kongo, Gabon, Ekvator Ginesi, São Tomé ve Príncipe, Kamerun, Nijerya, Benin, Togo, Gana, Fildişi Sahili, Liberya, Sierra Leone, Gine, Gine – Bissau, Senegal, Gambiya, Moritanya, Batı Sahra, Fas, Kanarya Adaları.

AVRUPA: Azor Adaları, İspanya, Portekiz, Fransa, Büyük Britanya Birleşik Krallığı, İrlanda, İzlanda, Faroe Adaları, Norveç, Svalbard (Spitzbergen).

Ortalama su derinliği 3 km 314 m olan okyanusun en derin noktası Porto Riko Çukuru’dur. Porto Riko Çukuru’nun bir parçası olan Milwaukee Deep’te derinliği yaklaşık 8 bin 400 m’ye ulaşıyor. Ayrıca dünyanın en uzun okyanus sıradağı olan Orta Atlas Sırtı bu okyanusta bulunur. Orta Atlas Sırtı, derin deniz tabanı üzerinde 3000 m’ye kadar yükselir ve okyanusun batı ve doğu Atlantik çöküntülerini ayırır.

Atlas Okyanusu, yaklaşık 354 milyon 700 bin km³ su hacmine sahiptir. En büyük genişliği Senegal ile Meksika Körfezi arasında 9000 km, en dar yeri ise Norveç ile Grönland (Esk. İnu. Kalaallit Nunaat; Dan. Grønland) arasındaki 1500 km mesafedir.

Enlemlere, mevcut sistemlere ve mevsime göre değişen ve güneş enerjisinin enlemesine dağılımını yansıtan yüzey suyu sıcaklıkları – 2° C’nin altından 30° C’nin üstüne kadar değişir. Maksimum sıcaklıklar ekvatorun kuzeyinde meydana gelirken, minimum değerler kutup bölgelerinde bulunur. Orta enlemlerde maksimum sıcaklık değişimlerinin olduğu alanda değerler 7 – 8° C arasında değişebilir.

İklim, rüzgârların yanısıra yüzey sularının ve su akımlarının sıcaklıklarından etkilenir. Okyanusun ısıyı saklama ve salma kapasitesinin yüksek olması nedeniyle, deniz iklimi daha ılımlıdır ve iç iklimlere göre daha az aşırı mevsimsel değişikliklere sahiptir. Yağış, kıyı hava durumu verilerinden ve su sıcaklıklarından gelen hava sıcaklığından tahmin edilebilir.

Okyanuslar, buharlaşma yoluyla elde edilen atmosferik nemin ana kaynağıdır. İklim bölgeleri enlemler ile değişir. En sıcak bölgeler, ekvatorun kuzeyindeki Atlantik boyunca uzanır. En soğuk bölgeler yüksek enlemlerde olup, en soğuk bölgeler deniz buzuyla kaplı alanlara karşılık gelir. Okyanus akıntıları, ılık ve soğuk suları diğer bölgelere taşıyarak iklimi etkiler. Bu akıntıların üzerinden eserken soğuyan veya ısınan rüzgârlar, komşu kara alanlarını etkiler.

Coriolis etkisi Kuzey Atlantik suyunu saat yönünde dolaşırken, Güney Atlantik suyu saat yönünün tersine dolaşır. Atlantik Okyanusu’ndaki güney gelgitler yarı günlüktür; yani her 24 ay saatinde iki yüksek gelgit meydana gelir. 40° Kuzey’in üzerindeki enlemlerde, “Kuzey Atlantik salınımı” olarak bilinen bazı doğu – batı salınımları meydana gelir.

Atlas Okyanusu en tuzlu okyanustur. Atlas Okyanusu ortalama % 3, 54 tuzluluk oranına sahipken, Pasifik Okyanusu’ndaki değer % 3,45, Hint Okyanusu’ndaki % 3, 48’dir. Buharlaşma, yağış, nehir girişi ve deniz buzu erimesi gibi faktörler, yüzey tuzluluk değerlerini etkiler. En düşük tuzluluk değerleri ekvatorun hemen kuzeyinde olmasına rağmen (yoğun tropikal yağış nedeniyle), genel olarak en düşük değerler yüksek enlemlerde ve büyük nehirlerin girdiği kıyılardadır. Az yağışlı ve yüksek buharlaşmalı subtropikal bölgelerde maksimum tuzluluk değerleri yaklaşık 25° kuzey ve güneyde meydana gelir.

Atlas Okyanusu, çevre ülkelerin kalkınmasına ve ekonomisine önemli ölçüde katkıda bulunmuştur. Atlantik, başlıca transatlantik ulaşım ve iletişim yollarının yanısıra, kıta sahanlıklarının tortul kayalarında bol miktarda petrol yatakları sunmaktadır.

Atlas Okyanusu, petrol ve gaz yataklarını, balıkları, deniz memelilerini (foklar ve balinaları), kum ve çakıl kümelerini, plaser yataklarını, polimetalik yumruları ve değerli taşları barındırır. Altın yatakları, okyanus tabanında su altında bir veya iki mil uzanır, ancak birikintiler de içinden çıkarılması gereken kayalarla kaplıdır. Şu anda, kâr elde etmek için okyanustan altın çıkarmanın veya çıkarmanın uygun maliyetli bir yolu yoktur.

Çeşitli uluslararası anlaşmalar, petrol döküntüleri, deniz döküntüleri ve zehirli atıkların denizde yakılması gibi çevresel tehditlerin neden olduğu kirliliği azaltmaya çalışmaktadır.

Atlantik suları, dünyanın en zengin balıkçılık kaynağına evsahipliği yapıyor.

Çeşitli ekolojik sorunlar da var: Nesli tükenmekte olan deniz türleri arasında deniz ayısı, foklar, deniz aslanları, kaplumbağalar ve balinalar sayılabilir. Sürüklenen ağ balıkçılığı, yunusları, albatrosları ve diğer deniz kuşlarını (petrels, auks) öldürebiliyor, balık stoğundaki düşüşü hızlandırır ve uluslararası anlaşmazlıklara katkıda bulunur. Kıyı şehirlerdeki fabrika ve diğer atıkların yol açtığı zehirlenme ve kirlilik, okyanus sularına ciddi zarar veriyor.

Potansiyel olarak tehlikeli kimyasalların veya parçacıkların okyanusa girişi, çok ciddi ve korkunç bir deniz kirliliğine yol açıyor. Oksijen tüketen kimyasalların fazlalığı, hipoksinin ve ölü bölgeleriin oluşmasına neden olmuştur.

İnsanlar tarafından okyanus sularına atılan veya sürükletilen çöpler, su kütlesinde yüzen insan kaynaklı atıklar felâketine sebep olmuştur. Okyanustaki çöp döküntüleri, girdapların ve kıyı şeridinin merkezinde birikme eğilimindedir ve genellikle sahil çöpü olarak bilinen yerlerde karaya oturur. Kuzey Atlantik çöplüğünün yüzlerce kilometre genişliğinde olduğu tahmin ediliyor.

Kısacası…

Karadaki yaşam hangi “döngü” üzerinde seyrediyorsa, sudaki yaşam da aynı “döngü” üzerinde seyrediyor: Tanrı birdir ama şeytan da birdir ve o da insan dediğimiz tehlikeli mahluğun tâ kendisidir.

sediyani@gmail.com

SEDİYANİ SEYAHATNAMESİ

CİLT 11

FOTOĞRAFLAR: