Kürt Edebiyatı’nda İLK’ler

Parveke / Paylaş / Share

Dilleri de kesilse, kültürleri yok sayılsa, edebiyatları tar û mar edilse dahi, kimliklerini sahiplenme direnişi sergileyen halklar, gelecek nesillere miras bırakabilecek bir şeyler yaratırlar. Kürtler de bu mirası yaratan halklardan biri.

Dünya gezegeninde yaşayan, halklar, kavimler, topluluklar, kendi yaşamlarına dair, kültürlerini, tarihlerini, edebiyat ve anilerini, yaşatabilmek ve gelecek nesillere aktarabilmek için, zorlu mücadeleler vermişlerdir.

Egemen topluluklar, günün teknoloji olanaklarından yararlanarak, tarih ve edebiyatlarını arşivlerken, başka ulusların egemenliği altında bulunan halklar bu kadar şanslı olamamışlardır.

Yıllar boyu, tarihleri, kültürleri, edebiyatları yok sayılan, dilleri, kimlikleri inkâr edilen kavimler ve halklar ise, sadece ve sadece iradelerinden aldıkları güç ve azimle kendilerine dair yaşamın ayrıntılarını, torunlarına miras bırakabilmenin arayışına girmişler.

Kürtler de bu mirası yaratan halklardan biri.

Kürtler bu süreçte ikinci seçeneği, yani zorlu ve imkânsız olan seçeneğin koşullarını zorlayarak, tarih, edebiyat, kültür ve folklor alanında birçok eser yaratarak bugünlere ulaştırmayı başarmışlar.

Yaşama dair tüm alanlarda yok edilmek istenen Kürtler, kültürlerini ve tarihlerini yaşatabilmek ve gelecek nesillere aktarabilmek için, büyük bir mucizeye imza atmışlar.

Kürtler’in kültür, edebiyat, tarih, folklor alanında yarattıkları ve İLK olan değerleri sizlerle paylaşıyoruz.

* * *

■ İslam öncesi Kürt Edebiyatı’nın ilk yazılı örneği: Bilinen ilk Kürtçe şiir M. Ö. 330 yılında Baraboz tarafından yazılmıştır.

■ Klasik Kürt Edebiyatı’nın (İslamî dönem) ilk şairi Baba Tahir Hemedanî (Uryan) ile Ali Heriri’dir.

■ Kürtler’in adı bilinen ilk dengbêjî: Evdalê Zeynikê (Van – Mûks).

■ İlk Kürt kadın dengbêji: Eski Sovyetler Birliği’nde yaşayan Kürtler içerisinde, ilk Kürt kadın sanatçı Susika Simo’dur.

■ Nesir alanında eser veren ilk Kürt yazar Ali Dinewerî’dir (820 – 895). Bilimsel konularda eser vermiş bu Kürt yazar eserini Arapça ile yazmıştır.

■ İlk Kürt edebiyatçısı Hewlêrli İbn-i Xalikan’dır. (Bu görüş Enver Mayi’ye aittir)

■ İlk Kürt tasavvufçusu Melayê Cizîrî’dir. (1570 – 1640)

■ Millî temalı ilk şair Ahmed-i Xanî’dir. (1651 – 1706)

■ İlk Kürtçe sözlük Ahmed-i Xanî’nin yazdığı “Nubîhara Biçûkan”ın bir bölümüdür.

■ İlk Kürtçe gramer kitabını Ali Teremoxî yazmıştır. (16. yy)

■ Coşku ve heyecan şiirleriye nam salan ilk Kürt şair Feqîyê Teyran’dır. (1390 – 1660)

■ İlk Kürtçe mevlîd, Melayê Batê tarafından yazılmıştır. (1417 – 1491)

■ Latin Alfabesi’yle yayım yapan ilk Kürt dergisi Celadet Bedirxan tarafından çıkarılan “Hawar” dergisidir. (1930)

■ Eserleri günümüze kadar ulaşan ilk Kürt kadın yazarlar, Mah Şeref Erdelanî ile Mihribana Berwarî’dir. (1814 – 1865; aynı yıllarda yaşadıkları tahmin ediliyor)

■ Tarihte bilinen ilk Kürt tiyatrosu 1872 yılında Ebuzziya Mehmed Tewfiq tarafından yazılan “Ecel-i Kaza”dır. “Kaza ile gelen ölüm” ya da “talihsiz ölüm” anlamı da taşıyan “Ecel-i Kaza”nın yazarı Ebuzziya Mehmed Tewfiq, Orta Anadolu Kürtleri’ndendir. (Kaynak: Sedat Ulugana, Kürtler’in En Eski Tiyatro Eseri: “Ecel-i Kaza”)

■ İlk Kürt gazetesi: “Kürdistan” – Mikdad Midhad Bedirxan, 22 Nisan 1898, Kahire – Mısır.

■ Modern bir matbaada yayımlanmış ilk Kürtçe kitap: “Mewlîdê Nebî” (Peygamber Efendimiz’in Mevlîdi), 1899 yılında Diyarbekir Litografya Basımevi tarafından 400 adet basılmıştır.

■ İlk Kürt cemiyeti: Kürdistan Azm-i Kavî Cemiyeti, 1900 İstanbul.

■ İlk Kürt kadın cemiyeti: Kürt Teali Nisvan Cemiyeti, 1919 İstanbul.

■ İlk Kürt öğrenci cemiyeti: Kürt Talebe Cemiyeti (Hêvî), 1912 İstanbul.

■ Kürtler’in ilk modern tiyatro teksti olarak kabul edilen “Memê Alan”, 1918 yılında Abdurrahîm Rahmî Hakkarî’nin yazdığı oyundur.

■ İlk Kürtçe piyes: “Birîna Reş” (Kara Yara) – 1959’da Musa Anter, Harbiye Askerî Cezaevi’ndeki hücresinde yazdı.

■ Türk tiyatro ve sinemasında Kürt karakterlerin işlendiği ilk oyun: 1977’de “Deprem ve Zulüm”.

■ Oscar’a aday gösterilmiş ilk Kürt filmi: “Şîwenî Befir”.

■ İlk Kürt romanı: Erebê Şemo tarafından kaleme alınan “Şivanê Kurd”.

■ Türkiye’de ilk Kürtçe klip çeken: Ferhat Tunç.

■ İlk Kürt filmi: 1926 yılında Kürt kadınlarının durumunu ekranlara getiren “Zerê” adlı film çekildi.

■ İlk Kürtçe çizgi roman: “Mirina Jaro” (Jaro’nun Ölümü), yazan Mamê Elî çizen Levent Özkan.

■ Kürt çocuklarının ilk çizgi kahramanı: “Guldexwîn”, yazan İbrahim Sediyani çizen Zişan Özeke. (21 Mart 2012 – Siirt’ten Öte Haber Kültür Sitesi)

■ İlk Kürt film günleri, Almanya’nın Köln kentinde düzenlendi. Kürdistan Öğrenciler Birliği (YXK) ile Baran Kültür Evi’nin ortaklaşa düzenlenen 1. Köln Kürt Film Günleri, 30 Eylül 2006’da yapıldı.

■ Kürdistan’a matbaanın girişi: Osmanlı döneminde 1856 yılında Erzurum’da kurulan matbaa, Kürdistan topraklarındaki ilk matbaadır.

■ İlk Kürt matbaası: Kürdistan Gazetesi Matbaası, 1898 Mısır Kahire.

■ Modern anlamdaki ilk Kürt matbaası: Huseyîn Huznî Mûkriyanî, 1915 Halep.

■ Yasal olarak çıkan ilk Kürt gazetesi: Kürt Teâvun ve Terakki Gazetesi, 1908 İstanbul.

■ İlk Kürt yayıncılığı: Ermenistan’da 1921 yılında “Roja Teze” isimli bir gazetenin yayınlanmasıyla.

■ İlk Kürt müzik grubu: Koma Wetan, 1970. (Rock grubudur)

■ Kürtler’in ilk enstitüsü: Paris Kürt Enstitüsü

■ İlk Kürdoloji çalışması: İtalyan Maurizio Garzoni, “Rêziman û Ferhenga Zimanê Kurdî”.

■ Akademik dilin Kürtçe olarak kullanıldığı ilk üniversite 1968 yılında kurulmuş olan Süleymaniye Üniversitesi’dir.

■ İlk Kürtçe hikâye: 1840’lı yıllarda Mela Mehmûd Beyazidî, “Mem û Zîn”in izinden bir öykü yazarak, bugünkü mânâda yazılı ilk öyküyü kaleme almıştır. Ayrıca Fuat Temo’nun “Roja Kurd” dergisinde kaleme aldığı “Çîrok” başlıklı hikâyeler de modern Kürt öykücülüğünün en gelişkin ilk örneklerindendir.

■ İlk modern Kürtçe akademik makale: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nce hazırlanan “Mukkadime” adlı dergi yayımlandı. Dergide biri Kürtçe olmak üzere toplam 12 akademik makale yer alıyor.

■ Modern anlamda eser veren ilk Kürt şairi, Abdullah Goran’dır. (Halepçe, 1904 – 1962)

■ İlk Kürt kütüphanesi: Kitabxanêya Kurd, İsveç – 10 Ekim 1997.

■ İlk Kürt kadın web sitesi: FeminKurd.net, 2012 Diyarbakır.

“Kürt Edebiyatında İlkler”

BAYKAN HABER, 9 EYLÜL 2012

“Kürt Edebiyatında İlkler”

SİİRT’TEN ÖTE, 9 EYLÜL 2012

“Kürt Edebiyatında İlkler”

TARAFLI GAZETE, 30 EYLÜL 2012

“Kürt Edebiyatında İlkler”

EDESSA TV, 30 EYLÜL 2012

“Kürtler’in İlklerini Merak Ediyor musunuz?”