Afrika’da bulunan çömlekler üzerine yapılan bilimsel araştırma, insanların 3500 önce bal, balmumu ve arı sütünü hayatın farklı alanlarında kullanmak için işlediklerini gösteriyor.
İnsanların en az 9000 yıldır bal ve diğer arı ürünlerini topladıkları biliniyor. Afrika’da bulunan çömlekler üzerine yapılan bilimsel araştırma, insanların 3500 önce bal, balmumu ve arı sütünü hayatın farklı alanlarında kullanmak için işlediklerini gösteriyor.
Bal ve diğer arı ürünlerinin insanlarca kullanıldığı, en azından M. Ö. 7000’li yıllardan beri Avrupa, Yakındoğu ve Kuzey Afrika’daki çömlek kalıntılarından tespit edilmiş, balın yanısıra balmumunun kullanıldığı da kimyasal kanıtlarla anlaşılmıştı. Balın binlerce yıldır insanlığın önemli besin maddesi olduğuna kuşku yok. Ancak insanların arıları sadece balları için kullanmadıkları ve onların diğer ürünlerinden de ziyadesiyle faydalandıkları da anlaşılıyor. Afrika’nın dört bir yanından derlenen tarihî ve etnografik literatür, arı ürünlerinin, ve hatta larvalarının hem besin kaynağı olarak hem de hayatın diğer alanlarında kullanıldığını gösteriyor.
M. Ö. 1500’lerden M. S. 500’lere dek Batı Afrika ülkelerinden Nijerya topraklarında yaşadıkları tespit edilen Nok kültürü insanlarının da en erken evrelerinden itibaren arıcılığı endüstiriyel anlamda kullandıkları tespit edildi. Almanya’nın Frankfurt şehrindeki Goethe Üniversitesi arkeologları ile Bristol Üniversitesi kimyagerlerin işbirliği ile gerçekleşen ve sonuçları 14 Nisan’da “Nature” dergisinde “Honey-Collecting in Prehistoric West Africa From 3500 Years Ago” (3500 Yıl Önce Batı Afrika’da Bal Toplayıcılığı) başlığı ile yayınlanan araştırmaya göre; tarım ve toplayıcılık faaliyetlerinin yan yana görüldüğü Nok kültürünün erken çiftçileri ve avcı – toplayıcı fertleri için bal toplamak kadar, balmumu ve diğer arı ürünlerinin de oldukça kıymetli olduğu anlaşılıyor.
Nijerya’daki 12 bölgeden Erken, Orta ve Geç Nok dönemlerini kapsayan toplam 458 çanak çömlek parçası incelendi. Nok kültürüne ait keramik kaplarda lipit kalıntı analizi yapıldı ve n-alkanlar, n-alkanoik asitler ile yağlı açil balmumu esterlerinden oluşan karmaşık lipid dağılımları tespit edildi. Kanıtlar, 3500 yıl önce Afrikalılar’ın bal toplama dahil olmak üzere, lipit veren Nok seramik kaplarının üçte birinden fazlasında arı ürünü kullandıklarını ve ürünleri işlediklerini gösteriyor.
Avrupa’da Orta Çağ’ın başladığı yıllara dek varlığını sürdüren Nok kültürü, özellikle Afrika’daki en eski figüratif sanatı temsil eden keramik heykelleri ile tanınmaktadır. Alman Araştırma Vakfı’nın finanse ettiği proje ile Goethe Üniversitesi bilim adamları yaklaşık 12 yıldır araştırıyor. Sözkonusu çalışma da o araştırmanın bir parçası ve pişmiş toprak heykellerin yerleşim düzeni, kronolojisi ile anlamının yanısıra çevre, geçim ve beslenme konularını inceliyor. Araştırma çerçevesinde Nok kültürüne ait çanak çömlek kalıntılarında bulunan, moleküler gıda kalıntılarının analizi yapılırken ve balcılık kalıntılarına ulaşıldı. İncelenen parçaların yaklaşık üçte biri, yüksek oranda balmumu kalıntıları içeriyordu.
Nok kültüründe arıcılık nasıl yapılıyordu, bal ve diğer arı ürünleri nasıl kullanılıyordu, şimdilik bilinmiyor ama bir şekilde kullandıkları kesin. Arkeologlara göre; muhtemelen balmumu peteklerden alınıp tencerelerde ısıtarak ayrıştırılıyordu. Balın, hayvanlardan veya bitkilerden elde edilen diğer hammaddelerle birlikte işlendiği anlaşılıyor. Hatta belki de bu çömlekler doğrudan arı kovanı olarak kullanılıyor ve arılardan arındırıldıktan sonra balmumu işleniyordu. Arkeolojik Nok projesinin direktörü olan Goethe Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Peter Breunig, “Bu çalışmaya Nok halkının evcil hayvanlara sahip olup olmadığını öğrenmek amacıyla Bristol’daki meslektaşlarımızla başladık. Bir evcil hayvan kullandıkları kesin. Ama bu bizim tahmin ettiğimiz hayvanlardan oldukça farklı. Onların arıcılık yaptıklarını tahmin edememiştik. Bu bizi oldukça şaşırttı. Balın onların günlük menülerinin bir parçası olması tamamen beklenmedik bir durumdu. Çünkü o yıllarda Afrika’da arıcılık faaliyeti olduğuna dair daha önce hiç bir bulgu yoktu” dedi.
Makalenin başyazarı olan Bristol Üniversitesi öğretim üyesi Dr Julie Dunne ise, “Bu, prehistorik çömleklerden elde edilen biyomoleküler bilgiler, etnografik verilerle birlikte 3500 yıl önce balın kullanımına dair önemli kanıtlar sağlıyor” ifadelerini kullandı..
Bristol Üniversitesi Organik Kimya Enstitüsü Başkanı Prof. Richard Evershed, “İnsanlar ve bal arıları arasındaki ilişkinin daha eski olduğuna dair bulgular vardı ama Nok kültürünün arıcılık yaptığına dair hiç bir emare yoktu. Tâ ki kimyasal analizler bunu ortaya çıkarana dek. Çanak çömleklerindeki balmumu kalıntıları bu açıdan çok önemli” şeklinde konuştu.
Goethe Üniversitesi arkeobotanik uzmanı Prof. Katharina Neumann da, “Arkeoloji kazılardan elde edilen bitki ve hayvan kalıntıları, tarihöncesi insanların yediklerinin yalnızca küçük bir bölümünü yansıtıyor. Kimyasal kalıntılar, tarihöncesi diyetin daha önce görünmeyen bileşenlerini görünür kılıyor. Balmumunun ilk doğrudan kanıtı, Afrika arkeolojisi için büyüleyici perspektifler sunuyor. Afrika’da bal kullanımının çok uzun bir geleneğe sahip olduğunu varsayıyoruz. Kıtadaki en eski seramik yaklaşık 11.000 yaşında. Belki o da balmumu kalıntıları içeriyordur. İncelemek gerekiyor. Dünyanın dört bir yanındaki kazı evi ve müze depolarında, sırlarını gaz kromatografisiyle açığa çıkarmayı ve tarihöncesi insanların günlük yaşamlarının ve beslenme tarzlarının ipuçlarını vermeyi bekleye binlerce seramik parçası var” açıklamasında bulundu.
NATURE, ARKEOLOJİK HABER
19 NİSAN 2021
