Kürt edebiyatı, zengin tarihi ve köklü geçmişiyle kültürel mirasın derinliğini gözler önüne seriyor.
Kürt edebiyatı, zengin tarihi ve köklü geçmişiyle kültürel mirasın derinliğini gözler önüne seriyor. Peki, edebiyatın seyrini değiştiren ve tarihe damga vuran ilkler neler? Kürt edebiyatının dönüm noktalarına birlikte göz atalım…
Kürt kültürünün, edebiyatının, sanatı ve bilimlerinin tarihi, birçok önemli ilki içinde barındırıyor. Bu ilkler, Kürt halkının kendine özgü kimliğini yüzyıllar boyunca nasıl şekillendirdiğini ve toplumsal, kültürel, sanatsal alanlardaki katkılarını gözler önüne seriyor. Hem geçmişin izlerini taşıyan hem de modern dünyada önemli yer edinmiş bu ilkler, Kürtler’in tarihsel yolculuklarında atılan adımları ve pekçok alanda ulaşılan başarıları simgeliyor. Bu yazıda, Kürt tarihinin farklı alanlarındaki ilkleri detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
KÜRT EDEBİYATININ İLK YAZILI ÖRNEĞİ
Kürt edebiyatı, M. Ö. 330 yılında Baraboz tarafından yazılan ilk Kürtçe şiirle yazılı tarih sahnesine giriş yapmıştır. Bu eser, Kürtler’in antik dönemdeki sanatsal ifade biçimlerinin güçlü bir yansımasıdır.
KLASİK KÜRT EDEBİYATI VE ŞAİRLERİ
Klasik Kürt edebiyatında İslamî dönemin ilk şairleri olarak Baba Tahir Hemedanî ve Ali Herirî öne çıkar. Bu dönemde eser veren bu isimler, Kürt dilinin zenginliğini şiirlerinde sergilemiştir.
İLK DENGBÊJ VE KADIN SANATÇI
Kürt müziği ve hikâye anlatıcılığı geleneğinde, ilk bilinen dengbêj Evdalê Zeynikê, ilk kadın dengbêj ise Sovyetler Birliği’nde yaşamış olan Susika Simo’dur. Bu isimler, sözlü edebiyatın temellerini atmıştır.
NESİRDE VE TASAVVUFTA İLK İSİMLER
Nesir türünde eser veren ilk Kürt yazar Ali Dînewerî’dir. Eserlerini bilimsel konularda ve Arapça kaleme almıştır. Tasavvufta ise Melayê Cezirî, Kürt edebiyatının öncülerindendir.
İLK KÜRT ROMANI VE TİYATROSU
Edebiyatta Kürtçe yazılan ilk roman “Şivanê Kurd”, Erebê Şemo tarafından kaleme alınmıştır. Kürt tiyatrosunun ilk eseri ise 1872 yılında yazılan “Ecel-i Kaza”dır.
MODERN KÜRT EDEBİYATININ TEMSİLCİLERİ
Kürtçe’nin modern anlamdaki ilk şairlerinden biri olan Abdullah Goran, eserlerinde Halepçe’nin edebî izlerini taşır. Modern dönemde Kürt edebiyatının zenginleşmesinde önemli bir rol oynayan isimlerden biridir.
KÜRT EDEBİYATINDA ÖNEMLİ İLKLER
■ İslam öncesi Kürt Edebiyatı’nın ilk yazılı örneği: Bilinen ilk Kürtçe şiir M. Ö. 330 yılında Baraboz tarafından yazılmıştır.
■ Klasik Kürt Edebiyatı’nın (İslamî dönem) ilk şairi Baba Tahir Hemedanî (Uryan) ile Ali Heriri’dir.
■ Kürtler’in adı bilinen ilk dengbêjî: Evdalê Zeynikê (Van – Mûks).
■ İlk Kürt kadın dengbêji: Eski Sovyetler Birliği’nde yaşayan Kürtler içerisinde, ilk Kürt kadın sanatçı Susika Simo’dur.
■ Nesir alanında eser veren ilk Kürt yazar Ali Dinewerî’dir (820 – 895). Bilimsel konularda eser vermiş bu Kürt yazar eserini Arapça ile yazmıştır.
■ İlk Kürt edebiyatçısı Hewlêrli İbn-i Xalikan’dır. (Bu görüş Enver Mayi’ye aittir)
■ İlk Kürt tasavvufçusu Melayê Cizîrî’dir. (1570 – 1640)
■ Millî temalı ilk şair Ahmed-i Xanî’dir. (1651 – 1706)
■ İlk Kürtçe sözlük Ahmed-i Xanî’nin yazdığı “Nubîhara Biçûkan”ın bir bölümüdür.
■ İlk Kürtçe gramer kitabını Ali Teremoxî yazmıştır. (16. yy)
■ Coşku ve heyecan şiirleriye nam salan ilk Kürt şair Feqîyê Teyran’dır. (1390 – 1660)
■ İlk Kürtçe mevlîd, Melayê Batê tarafından yazılmıştır. (1417 – 1491)
■ Latin Alfabesi’yle yayım yapan ilk Kürt dergisi Celadet Bedirxan tarafından çıkarılan “Hawar” dergisidir. (1930)
■ Eserleri günümüze kadar ulaşan ilk Kürt kadın yazarlar, Mah Şeref Erdelanî ile Mihribana Berwarî’dir. (1814 – 1865; aynı yıllarda yaşadıkları tahmin ediliyor)
■ Tarihte bilinen ilk Kürt tiyatrosu 1872 yılında Ebuzziya Mehmed Tewfiq tarafından yazılan “Ecel-i Kaza”dır. “Kaza ile gelen ölüm” ya da “talihsiz ölüm” anlamı da taşıyan “Ecel-i Kaza”nın yazarı Ebuzziya Mehmed Tewfiq, Orta Anadolu Kürtleri’ndendir. (Kaynak: Sedat Ulugana, Kürtler’in En Eski Tiyatro Eseri: “Ecel-i Kaza”)
■ İlk Kürt gazetesi: “Kürdistan” – Mikdad Midhad Bedirxan, 22 Nisan 1898, Kahire – Mısır.
■ Modern bir matbaada yayımlanmış ilk Kürtçe kitap: “Mewlîdê Nebî” (Peygamber Efendimiz’in Mevlîdi), 1899 yılında Diyarbekir Litografya Basımevi tarafından 400 adet basılmıştır.
■ İlk Kürt cemiyeti: Kürdistan Azm-i Kavî Cemiyeti, 1900 İstanbul.
■ İlk Kürt kadın cemiyeti: Kürt Teali Nisvan Cemiyeti, 1919 İstanbul.
■ İlk Kürt öğrenci cemiyeti: Kürt Talebe Cemiyeti (Hêvî), 1912 İstanbul.
■ Kürtler’in ilk modern tiyatro teksti olarak kabul edilen “Memê Alan”, 1918 yılında Abdurrahîm Rahmî Hakkarî’nin yazdığı oyundur.
■ İlk Kürtçe piyes: “Birîna Reş” (Kara Yara) – 1959’da Musa Anter, Harbiye Askerî Cezaevi’ndeki hücresinde yazdı.
■ Türk tiyatro ve sinemasında Kürt karakterlerin işlendiği ilk oyun: 1977’de “Deprem ve Zulüm”.
■ Oscar’a aday gösterilmiş ilk Kürt filmi: “Şîwenî Befir”.
■ İlk Kürt romanı: Erebê Şemo tarafından kaleme alınan “Şivanê Kurd”.
■ Türkiye’de ilk Kürtçe klip çeken: Ferhat Tunç.
■ İlk Kürt filmi: 1926 yılında Kürt kadınlarının durumunu ekranlara getiren “Zerê” adlı film çekildi.
■ İlk Kürtçe çizgi roman: “Mirina Jaro” (Jaro’nun Ölümü), yazan Mamê Elî çizen Levent Özkan.
■ Kürt çocuklarının ilk çizgi kahramanı: “Guldexwîn”, yazan İbrahim Sediyani çizen Zişan Özeke. (21 Mart 2012 – Siirt’ten Öte Haber Kültür Sitesi)
■ İlk Kürt film günleri, Almanya’nın Köln kentinde düzenlendi. Kürdistan Öğrenciler Birliği (YXK) ile Baran Kültür Evi’nin ortaklaşa düzenlenen 1. Köln Kürt Film Günleri, 30 Eylül 2006’da yapıldı.
■ Kürdistan’a matbaanın girişi: Osmanlı döneminde 1856 yılında Erzurum’da kurulan matbaa, Kürdistan topraklarındaki ilk matbaadır.
■ İlk Kürt matbaası: Kürdistan Gazetesi Matbaası, 1898 Mısır Kahire.
■ Modern anlamdaki ilk Kürt matbaası: Huseyîn Huznî Mûkriyanî, 1915 Halep.
■ Yasal olarak çıkan ilk Kürt gazetesi: Kürt Teâvun ve Terakki Gazetesi, 1908 İstanbul.
■ İlk Kürt yayıncılığı: Ermenistan’da 1921 yılında “Roja Teze” isimli bir gazetenin yayınlanmasıyla.
■ İlk Kürt müzik grubu: Koma Wetan, 1970. (Rock grubudur)
■ Kürtler’in ilk enstitüsü: Paris Kürt Enstitüsü.
■ İlk Kürdoloji çalışması: İtalyan Maurizio Garzoni, “Rêziman û Ferhenga Zimanê Kurdî”.
■ Akademik dilin Kürtçe olarak kullanıldığı ilk üniversite 1968 yılında kurulmuş olan Süleymaniye Üniversitesi’dir
■ İlk Kürtçe hikâye: 1840’lı yıllarda Mela Mehmûd Beyazidî, “Mem û Zîn”in izinden bir öykü yazarak, bugünkü mânâda yazılı ilk öyküyü kaleme almıştır. Ayrıca Fuat Temo’nun “Roja Kurd” dergisinde kaleme aldığı “Çîrok” başlıklı hikâyeler de modern Kürt öykücülüğünün en gelişkin ilk örneklerindendir.
■ İlk modern Kürtçe akademik makale: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nce hazırlanan “Mukkadime” adlı dergi yayımlandı. Dergide biri Kürtçe olmak üzere toplam 12 akademik makale yer alıyor.
■ Modern anlamda eser veren ilk Kürt şairi, Abdullah Goran’dır. (Halepçe, 1904 – 1962)
■ İlk Kürt kütüphanesi: Kitabxanêya Kurd, İsveç – 10 Ekim 1997.
■ İlk Kürtçe bitki adları sözlüğü: Mehmet Fırat’ın hazırladığı “Ferhenga Navên Rivekên Bi Kurdî” (Şubat 2013).
Kürt edebiyatı, binlerce yıllık tarihi boyunca pekçok ilke imza atmış ve bu ilkler, Kürt kültürünün edebî zenginliğini ortaya koymuştur. Baraboz’dan Abdullah Goran’a, “Ecel-i Kaza”dan “Şivanê Kurd”a kadar uzanan bu tarih, kültürel mirasın yaşayan bir kanıtıdır.
AMED TIMES
2 MART 2025
